दुर्लक्षित अष्टपैलू नेपथ्यकार : गणपत चणेकर

कायम पडद्यामागे राहून कला जतन करण्याचे निःस्वार्थीपणाने अनमोल कार्य करणारे गोमंतकातील एक कलाकार म्हणजे डिचोली येथील गणपत वसंत चणेकर. केवळ गोव्यातच नव्हे तर महाराष्ट्राच्या काहीभागात व कर्नाटकात ‘चणेकर नाट्यालंकार’ या नावाने त्यांचा व्यवसाय सुपरिचित आहेत. चणेकर नाट्यालंकारमध्ये केवळ नाटकाचे पोषाखच मिळतात असे नाही तर ध्वनी, प्रकाश, नेपथ्य व पार्श्‍वसंगीत तसेच रंगभूषाही केली जाते. नाट्यकला आणि चित्रकलेची आवड असलेल्या गणपत चणेकर यांनी आपल्या कलेतूनच जीवनात उपजीविकेचा मार्ग शोधून काढला. गेली ३५ वर्षे ते रंगकला व नाट्यकलेत आर्थिक समाधान आणि मानसिक शांती असा द्विधा आनंद लुटत आहेत. गेल्या कित्येक वषार्ंपासून कलेची जोपासना करणार्‍या या कलाकाराने कधीही शासनातर्फे वा कुठल्याही संस्थेतर्फे देण्यात येणार्‍या पुरस्कारासाठी अर्ज केला नाही किंवा आपण जोपासत असलेल्या कलेचा ढिंडोरा पिटला नाही. स्पर्धात्मक, व्यावसायिक, हौशी तसेच ऐतिहासिक, पौराणिक वा काल्पनिक कोणतेही नाटक असो. चणेकर नाट्यालंकार नेपथ्य, ध्वनीसंकलन, पार्श्‍वसंगीत आणि प्रकाशयोजनेचे काम करण्यास तत्पर असते. किंबहुना त्यांनी तो आपला व्यवसायच म्हणून स्वीकारलेला आहे. नाटकांच्या दिवसात नाट्यालंकार हा व्यवसाय तर गणेश चतुर्थीच्या काळात ते गणपतीच्या मूर्ती करतात. दर वर्षी सुमारे ४०० पेक्षा जास्त मूर्ती ते बनवतात.
शासनातर्फे कला क्षेत्रात योगदान दिलेल्या कलाकारांची दरवर्षी निवड करून त्यांना कला सन्मान पुरस्कार दिले जातात. परंतु गोव्यात असे अनेक कलाकार आहेत, जे कधीही कोणत्याही पुरस्कारासाठी अर्ज करत नाही किंवा आमदार वा मंत्र्यांचे तळवे चाटत नाही. आपला स्वाभिमान आबादीत ठेवून कला क्षेत्रात हे लोक काम करत असतात गोवा सरकार यांच्यापर्यंत पोहोचेल का? जेणेकरून कला संस्कृती संचालनालय दरवर्षी देत असलेले कला सन्मान पुरस्कार योग्य माणसांना मिळू शकतील? की एका विशिष्ट घोळक्यात असलेल्या लोकांसाठीच हे पुरस्कार मिळतील असे गोमंतकातील सुज्ञ नागरिकांत बोलले जात आहे.
या त्यांच्या कलाप्रवासाविषयी श्री. चणेकर यांना विचारले असता त्यांनी अगदी मनमोकळेपणाने आणि सविस्तरपणे माहिती द्यायला सुरुवात केली.
श्री. चणेकर म्हणाले की, ‘माझ्यातील कला ही माझ्या कुटुंबाचा वारसा आहे. माझे वडील वसंत हे अगोदर बाजारात चणे आणि मिठाई विकत होते. त्या काळात हौशी नाटके पुष्कळ व्हायची. त्यांनाही नाटकाची प्रचंड आवड होती. त्यांनी केलेल्या घटोत्कचाच्या अभिनयाची आठवण लोक आजही काढतात, असे चणेकर यांनी मोठ्या अभिमानाने सांगितले. नंतर त्यांनी आपली कला ही आपला व्यवसाय करावा म्हणून नाटकासाठी लागणारे नेपथ्य, भाडेपट्टीवर देण्याचे ठरविले आणि १९५२ सालापासून त्यांनी हा व्यवसाय सुरू केला. तोच कित्ता पुढे आपण गिरवल्याचे श्री. चणेकर म्हणाले. विद्यालयीन स्तरापासूनच विविध नाटकांतून काम करायला सुरुवात केली हाती. त्यामुळे बालपणापासूनच डोक्यात नाटकाचे भूत संचारले होते. शिवाय घरचा व्यवसाय हा नाटकाच्या नात्यातलाच असल्याने वयाच्या १७ व्या वर्षापासून आपण या व्यवसायात उतरलो आणि व्यवसायाचा आवाका वाढवला. बदलत्या काळाप्रमाणे नाटकातही विविध बदल होत गेले. त्यामुळे काळाची पावले ओळखून प्रकाश योजनेत आधुनिक तंत्रज्ञान तसेच फिरता रंगमंच असा अनेक सुधारणा केल्या. एकूण चार माणसांना कायमस्वरूपी नोकरीला ठेवून घेतले. तसेच नेपथ्याचे सामान व्यवस्थित आणि नाटकाप्रमाणे लावून ठेवण्यासाठी स्वतंत्र वास्तूची उभारणी केली. एकाच दिवसाला चारचार नाटकांचे नेपथ्य करतात येईल अशी व्यवस्था केली. पावसाळ्यात नाटकाचा हंगाम कमी असतो. शिवाय पावसाळा संपतो न संपतो तोच गणेश चतुर्थी येते. म्हणून गणेश मूर्ती तयार करण्यास सुरुवात केली आणि माझ्यातील चित्रकाराचा वेग वाढवला. नाटकाच्या हंगामात नेपथ्यासाठी लागणारे सामान रंगवणे आणि चतुर्थीच्या काळात मातीच्या गणेश मूर्ती करून रंगवणे असा व्यवसाय सुरू केला. आमच्या तरुणपणात आमचा हा व्यवसाय जोमाने चालत होता. परंतु हल्लीच्या काळात मनोरंजनाची माध्यमे वाढल्याने गावागावांत होणार्‍या हौशी नाटकांचे प्रमाण कमी होत गेले आहे. तसेच आता भरमसाठ पैसे देऊन एखाद्या नाटकासाठी नेपथ्य लावायला एखाद्या व्यक्तीला बोलावल्यासही ती व्यक्ती तयार होत नाही, अशी खंत त्यांनी व्यक्त केली. नाटक ही गोमंतकातील कला असून ती आबादीत राखणे किंवा तिचे जतन करण्यासाठी तरुणांनी पुढे यावे असे आवाहन त्यांनी केले असून आमचा हा व्यवसाय माझ्या मुलाने पुढे चालवावा अशी इच्छा त्यांनी प्रकट केली.
गणपत चणेकर हे खरोखरच नजरेआड असलेले गुणी कलाकार असून कलेची साधना करणार्‍या त्यांच्या या व्यवसायाची अधिकाधिक भरभराट होवो हीच ईश्‍वरचरणी प्रार्थना.