महापुरुष दुसऱ्याची दुःखे निवारतात

जेम्स लेन याच्या पुस्तकाचे परिक्षण करण्याच्या प्रारंभीच मी म. गांधीनी मिस मेयोच्या भारतावरील पुस्तकावरील दिलेला अभिप्राय gutter inspector's report - नोंदविला होता. या प्रकरणात लेननेही तोच उद्योग आरंभला आहे.
महापुरूषांची व्यक्तिगत जीवने कधीही सुखी असू शकत नाहीत. त्यांनी लोकांची दुःखे निवारण्याचे काम हाती घेतले असते. त्यांना स्वतःची दुःखे कुरवाळत बसायला वेळ नसतो. आधुनिक काळातील उदाहरण द्यायचे झाले तर म. गांधींचे देता येईल. त्यांचा मोठा मुलगा त्यांच्यापासून दुरावला. तो इतका की स्वतः गांधीजींना त्याच्याशी आपण संबंध तोडले आहेत असे सार्वजनिकरित्या सांगावे लागले. ही वेदनादायक कौटुंबिक घटना होती. त्यात काय सुख होते? लोकमान्य टिळकांच्या पत्नी त्यांच्या तुरूंगवासाला कंटाळून म्हणाल्याच्या आठवते की, अशा समाजकार्याला वाहून घेतलेल्या लोकांनी संसारात पडू नये. अंदमानाच्या कोठडीत असताना भेटायला आलेल्या पत्नीला स्वा. सावरकरांनी आपण पशुपक्ष्यांचा वीण वाढविण्याचा संसार केला नाही असा धीरोदात्त भरवसा दिला होता. या ठिकाणी म. गांधी, लो. टिळक किंवा सावरकरांच्या संसाराचा ऊहापोह करायचा की पशुपक्ष्यांच्या वीण वाढविण्याच्या पलीकडे जाऊन
हे काय बंधु असतो जरी सात आम्ही
त्वत्स्थंडिलीचा दिधले असते बळी मी।
अंदमानाच्या काळकोठडीत अमानुष शिक्षा भोगत असताना आपल्यालाच नव्हे तर आपल्या भावाच्याही संसाराची राखरांगोळी करण्यास तयार असलेल्या स्वा. सावरकरांना भावाच्या संसारावर उठले म्हणून दोष द्यायचा की त्यापासून स्फुर्ती घ्यायची?
लेनला त्यांच्या समाजात वावरणाऱ्या, नवऱ्यांनी टाकून दिलेल्या, मुलांचे ओझे बाळगणाऱ्या परित्यक्त माता दिसत होत्या. त्यांनी शहाजी, जिजाबाई - संबंधातही तेच प्रतिबिंब पाहिले. अमेरिकेतील परित्यक्ता मातांची मुले हमखास बिघडतात, व्यसनाधिन होताना दिसतात, गुन्हेगारीत अडकतात. आपल्या पित्यापासून दूरावलेला जिजाबाईंचा सुपूत्र "पुण्यश्लोक' म्हणविण्याच्या पात्रतेला चढतो. लेनने त्याच्या एका संशोधनपर लेखाचा संदर्भ दिला आहे. ज्यात लेनने शहाजी - जिजाबाई यांच्यातील बिघडलेल्या संबंधावर प्रकाश टाकल्याचे तो लिहीतो. लेनचा व्यासंग कोणत्या प्रकारचा आहे याची त्यावरून कल्पना यावी.
त्याला परमानंदाच्या शिवचरित्रात " This is a crack in the narrative,a sort of Fredian slip for in using the word " abandon" the author suggests an estrangement between father and son that is almost always covered over. एकीकडे परमानंदाच्या शिवचरित्राला कमी लेखताना ही असली Suggestions शोधून (?) काढून वास्तवता दाखविण्याचे, खरा इतिहास लिहिण्याचे उपद्व्याप लेन करतो आहे. असे लिहिणे म्हणजे स्वा. सावरकर स्वतःबरोबरच आपल्या भावाच्या संसाराचेही वाटोळे करायला निघाले होते असे म्हणण्यासारखेच आहे.
लेन केवळ इथेच थांबत नाही. त्याला इतर अमेरिकन आणि पाश्चात्य लेखकांप्रमाणे भारतियत्वाची कल्पनाच मोडीत काढायची असल्याने समाजात वितुष्ट कसे निर्माण होईल, याकडे तो लक्ष देतो. त्याच्या ज्या विधानामुळे पुण्यात भंडारकर प्राच्य विद्या संशोधन मंडळावर हल्ला झाला, काही लोकांच्या तोंडाला काळे फासण्याचा प्रकार घडला आणि त्यासंबंधीचा फायदा घेऊन महाराष्ट्रातील ब्राह्मण, ब्राह्मणेतर वादाला परत तोंड फुटले. तीच वाक्ये खाली देतो. The repressed awareness that Shivaji had an absentee father is also revealed by the fact that Maharastrians tell jokes naughtily suggesting that his guardian Dadoji Konddev was his boilogical father. In the sense because Shivaji's father had little influence on his son for many narrators it was important to supply him with father replacement, Dadoji and later Ramdas (पृ९३)
शहाजी राजांचा सहवास महाराजांना लाभला नाही हे निश्चित. तशीच अवस्था अमेरिकेचा राष्ट्रपुरूष जॉर्ज वॉशिंग्टन याच्या जीवनातही घडली. लहानपणीच पित्याचे छत्र हरपलेल्या जॉर्ज वॉशिंग्टनवर त्याच्या सावत्र पित्यापासून झालेल्या मोठ्या भावाचा प्रभाव होता असे चरित्रकार जोसेफ एलीस नमूद करतो. The two major influences on Washington's youthful development were his half brother, Lawerence, fourteen years his senior and the fairfax family. Lawrence became surrogate father, responsible for managing the career options of his young protege ( His Exccellency George Washington by J.J. Ellips P9) तरूण जॉर्जच्या मनात सैनिकीपेशा स्विकारण्याची प्रेरणा लॉरेन्सने दिली. तसेच लॉरेन्स त्याला परदेशवारीलाही घेऊन गेला होता. जॉर्ज वॉशिंग्टनच्या संपूर्ण आयुष्यातील एकमेव विदेशवारी त्याच्या भावाबरोबर केलेली बार्बाडोसची सफर होती. वॉशिंग्टनवर प्रभाव टाकणारे दुसरे कुटुंब फेअर फॅक्स हे होते. त्या उच्चभ्रू कुटुंबाशी संबंध असल्याने जॉर्जची प्रागल्भता वाढली. या ठिकाणी जॉर्जच्या आईने दुसरे लग्न का केले इ. प्रश्न विचारणारे अप्रस्तुत ठरते.