लेनला हिंदूंची सहिष्णुता कळलीच नाही!

जेम्स लेनने हिंदू - मुस्लिम संबंधाची चर्चा केली आहे. यवन, अविंध यातून दिसणारे वेगळेपण, शिवाजी महाराजांच्या कुटुंबात शहाजी, शरीफजी इ. सुफी संतांच्यावरून ठेवलेली नावे, हिंदूंनी मुस्लीम संतांच्या भजनी लागणे इ. प्रकार त्याला गोंधळात टाकतात. एकेश्र्वरी धर्माच्या ठोकळेबाज आध्यात्मिक चौकटीत विचार करणाऱ्या जेम्स लेनला हिंदूंची सहिष्णुता कळलीच नाही.
आज जशी भारतावर इंग्रजी भाषा, इंग्रजी पेहराव यांची अमिट छाप पडली आहे तशीच स्थिती सतराव्या शतकातील भारताची आणि महाराष्ट्राचीही होती. सामान्यांच्या बरोबरच त्यांच्यासारख्या महामानवाला एकाच पातळीवर लेखण्याचा अर्धवटपणा जेम्स लेन करतो. 'He wore Persian royal dress and used words such as faqir and salaam quite unselfconsciously, as well as being at times quite willing to accept vassalage to the Adil Shah or Mughal Emperor.' (पृ. ३९)
यापूर्वी दिलेल्या दोन प्रसंगांदरम्यान महाराजांनी कोणत्या प्रकारे मुत्सद्देगिरी दाखवून या दोन शाह्यांची चाकरी पत्करली (?) होती हे नमूद केले आहे. मात्र जेम्स लेनला त्या घटना quite willing to accept vassalage वाटतात यावरूनच त्याचे शिवचरित्रातील प्रसंगांचे ज्ञान अर्धवट वाटते. त्या ठिकाणी willing च्या ऐवजी under compulsion अथवा under decite हे शब्द वापरले असते तर जेम्स लेनला इतिहास कळला आणि त्याची विश्लेषण करण्याची पात्रता आहे, असा निष्कर्ष काढता आला असता.
महाराज जर त्या काळी पर्शियन वेष घालत असतील तर आज आम्ही सोयीसाठी इंग्रजी वेषभूषा करतो. कितीतरी इंग्रजी शब्दांशिवाय आमचे आजचे आपापसातले साधे संभाषण पूर्ण होत नाही. मात्र त्याच वेळी भाषेच्या अभिमानाबरोबरच तिला काळानुरूप लवचिकता देण्यासाठी कितीतरी तांत्रिक आणि कार्यालयीन शब्द मराठीत स्वातंत्र्योत्तर काळात रूढ झालेत. ते जनसामान्यांपर्यंत वापरले जातात हे ही आपण पाहतो.
भाषेशी समाजाची अस्मिता जोडलेली असते. तिचे उन्नयन करावे लागते याची दूरदृष्टी साडेतिनशे वर्षांपूर्वी त्या महामानवाला होती. म्हणून महाराजांनी राज्यव्यवहार कोश निर्माण केला. ते करताना त्यांना स्वतःच्या राज्यकर्तेपणाचे अधिकृतपण अथवा प्रमाणितपण सिद्ध करायचे होते. राजांना ते पर्शियन शब्द वापरूनसुद्धा करता आले असते असा वेडगळ निष्कर्ष तो काढतो.
I would argue that his elaborate Sanskritic Coronation, his choice of Sanskrit rather than Persian titles for his ministers and his patronage of Brahmin Pundits (such as Paramnanda, author of Shivabharata, and Gaga Bhatta, celebrant of his coronation) are all signs that he wished to extend the boundaries in which his religion reigned, not so much geographically as socially and politically. These may have been gestures of legitimation, but he could very well have chosen better known persianate ways of achieving the same end.' (पृ. ३८)
वरील विधान वाचले की लख्ख प्रकाश पडतो. जेम्स लेनला महानायक समजलाच नाही. म्हणूनच तो त्यांच्या पर्शियन पेहराव, पर्शियन शब्द इ.च्या गोष्टींत अडकला. आज जसे आम्ही इंग्रजी पेहराव करून, इंग्रजी भाषा आत्मसात करून, त्या भाषेच्या जोरावर अत्याधुनिक संगणक क्षेत्रात व इतरही क्षेत्रांत ठसा उमटवून हिंदूच राहतो, हिंदुत्वाची अस्मिता बाळगतो तसेच त्याही काळी महाराज काय किंवा मोगल व विजापूर दरबारातील अनेक हिंदू सरदार स्वतःचे हिंदूपण अढळपणे राखून होते.