अफगाणी चित्रपटांतील दुर्दैवाचे दशावतार

पणजीत १७ ते २० सप्टेंबरदरम्यान झालेल्या दक्षिण आशिया चित्रपट महोत्सवादरम्यान अफगाणिस्तानचे पाच लघुचित्रपट दाखविण्यात आले. त्या पाचही चित्रपटांतून अफगाणी समाजातील दैन्य, दुःख आणि दुर्दैवाचेच दशावतार पाहायला मिळाले. त्याचे कारणही तसेच आहे. १९८१ साली झालेल्या सोव्हिएत रशियाच्या आक्रमणापासून गेली तीस वर्षे अफगाणिस्तानात राजकीय अराजक आणि लढायांनी थैमान सुरू आहे. कोणाचे दुर्दैव कोणावर कसा घाला घालेल याची काहीच शाश्वती नाही. चित्रपटातील पात्रे त्या विचित्र परिस्थितीची शिकार होताना दिसतात. हिंदी चित्रपटामधील ठरावीक साच्याप्रमाणे शेवटी नायक नायिकेचे मिलन होऊन हे लघुचित्रपट संपत नाहीत; तर विदारक सत्यस्थितीचे चित्रण करतात. "ऍन ऍपल इन पॅराडाईज' या चित्रपटातील म्हाताऱ्या नायकाची दोन तरणीबांड मुले रशियनांशी लढताना शहीद झाली आहेत. तिसऱ्या लहान मुलाला तो काबुलला मदरशात शिकायला त्याच्या विश्वासातील मुल्लाकडे पाठवितो. तो मुल्ला त्या मुलाच्या डोक्यात मरणोत्तर स्वर्गाचे खूळ भरवून तेथे बहात्तर पऱ्यांचा सहवास मिळतो, अशी लालूच दाखवून आत्मघाती बॉंबस्फोट करण्यासाठी पाठवतो. मोठ्या आशेने मुलाला भेटायला गेलेला म्हातारा याकुब ती बातमी ऐकून पूर्ण खचून जातो. त्यानंतर त्याची काबूलमधील रस्त्यावर झालेली परवड मन हेलावून टाकणारीच.
"शेजारी' चित्रपटातील नायक होमायून पियाझ या चित्रपट महोत्सवासाठी उपस्थित होते. त्यांच्याशी संवाद साधण्याची संधी यादरम्यान मिळाली. अफगाणिस्तानातील चित्रपट निर्मात्यांना अनेक अडचणींना समोरे जावे लागते. पूर्ण देशात जेमतेम एकच स्टुडिओ आहे. तेथेही फार काही करता येत नाही. त्यामुळे बहुतंाश चित्रपटांचे चित्रीकरण बाहेर करावे लागते. दुसरी महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे साधनसामग्री आणि भांडवलाचा अभाव ही होय. त्यामुळे ज्या कलावंतांना स्वस्थ बसवत नाही ते छोटे चित्रपट तयार करतात. होमायून यांच्या सांगण्याप्रमाणे अफगाणिस्तानात वर्षभरात फारतर पाच सहा पूर्ण लांबीचे चित्रपट तयार होतात. त्यापेक्षा लघुचित्रपटांची संख्या बरीच आहे. त्यांनी स्वतः गेल्या वर्षभरात पाच लघुचित्रपट तयार केले. त्यातील एका चित्रपटाची निवड आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारासाठी झाली आहे.
होमायून यांनी वास्तवाची जाणीव करून देणारी माहिती दिली की अफगाणिस्तानातील एक पूर्ण पिढी लढाईच्या छायेत जन्मली आणि वाढली असल्याने त्या पिढीतील कलाकार आणि दिग्दर्शकांकडून प्रणय कथानके असलेल्या रोमॅंटिक चित्रपटांची अपेक्षा करू नये. ते स्वःत उत्तर अफगाणिस्तानच्या पंजिशीर पर्वतीय प्रदेशातील ताजीक ननसमूहाचे आहेत. त्यांनी जवळपास पंधरा वर्षे अहमदशहा मसूद या अफगाणी योद्ध्याच्या बाजूने संघर्षात घालविली. आता ते काबुलमध्ये स्थायिक झाले आहेत. त्यांनी स्वतःची अफगाण फिल्मस् ही संस्था सुरू केली आहे.
त्यांची स्वतःची नायकाची भूमिका असलेल्या "शेजारी' या चित्रपटातून बंदिस्त कैद्यांच्या छावणीतील बंडाची घटना चित्रीत केली आहे. या बंडादरम्यान उफाळून आलेली तीव्र द्वेष भावना, बळजबरीने दाबून ठेवलेल्या सामाजिक क्षोभाचे विदारक चित्रण त्यात आहे.
अफगाणिस्तानातील राजकीय स्थितीविषयीही त्यांनी माहिती दिली. सध्या काबूल तसे शांत आहे. दक्षिण अफगाणिस्तानच्या काही भागांत पाकिस्तान सीमेलगतच्या कंदाहर प्रांतातून काही ठिकाणी अजूनही तालिबानी लोकांचा प्रभाव आहे. जवळपासच्या सर्व तालिबानी पश्तु भाषक, पख्तुन जनजातींशी संबंधित अथवा त्यांच्यापैकीच आहेत. पख्तुन लोकांना अफगाणिस्तानात त्यांचे वर्चस्व स्थापन करायचे आहे. त्याला ताजीक, हजारा इ. जमातींच्या लोकांचा विरोध आहे. मी त्यांना प्रश्न विचारला की, ताजीक आणि हजारा लोकांना वेगळे देश करून दिले तर त्यांना ते स्वीकारार्ह आहे काय? माझ्या डोळ्यांसमोर काश्मीरमध्ये सध्या चाललेली बंडाळी होती. गेली साठ वर्षे अनेक प्रकारच्या सवलती इतर भारतीय राज्यांपेक्षा सरसकट सर्वांना कमी किंमतीत मिळणारे अन्नधान्य, शाळा कॉलेजच्या सोयी, भारतात कुठेही निवास करण्याची मुभा; पण इतर भारतीयांना काश्मिरात राहण्यास खास कलमाखाली मज्जाव, अशा सर्व गोष्टी मिळत असताना काही मुस्लिम युवक पाकिस्तानची फूस मिळाल्याने "आझादी'साठी रस्त्यावर उतरलेले दिसतात.
अफगाणिस्तानातून फुटून निघण्याच्या प्रश्नाला होमायून यांनी ठाम नकार दिला. त्यांच्यामते सर्व साधारण ताजीक, हजारा व इतर अल्पसंख्य जमातीवर बहुसंख्य पख्तुन लोकांकडून अत्याचार आणि दुय्यम दर्जाची वागणूक मिळत असली तरी त्यांना वेगळा देश नको आहे. तसे पाहिले तर अमुदर्या नदीच्या पार स्वतंत्र ताजिकीस्तान आहे; पण त्यांना एकसंघ अफगाणिस्तानातच राहायचे आहेत. पख्तुन लोकांबाबत त्यांना विचारले असता त्यांनी माहिती दिली की, पख्तुन लोकांतही लोकशाही राज्यघटनेमध्ये राहू इच्छिणाऱ्या लोकांची संख्या कमी नाही. तालिबान्यांना पाकनकडून साहाय्य मिळते ही वस्तुस्थिती जगाला दुर्लक्षित करून चालणार नाही.
एके काळी अफगाणिस्तानमध्ये हिंदूंची मोठी लोकवस्ती होती. सुमारे हजार वर्षांचे मुस्लिम आक्रमण आणि राजसत्तेला तोंड देत अफगाणी हिंदूंनी आपला धर्म जोपासला होता. तालिबानी आल्यावर मात्र त्यांना केवळ हिंदू आहेत म्हणून परागंदा व्हावे लागत आहे. त्यांचे मूळ अफगाणी, त्यांचे वतन अफगाणिस्तान आहे, मात्र ते हिंदू असल्याने त्यांच्यावर हिंदुस्थानी असल्याचा शिक्का मारला जातो. "लाला ए हिंदू' हा लघुचित्रपट हा अफगाणच्या हिंदूंची व्यथा प्रकट करतो. या चित्रपट महोत्सवातून अफगाणिस्तानचे वास्तव माहिती होण्यास नक्कीच मदत मिळेल.